STRADANJE DECE U LOGORIMA JASENOVCA
Za sve vreme smrtonosnog rada spleta Jasenovačkih logora stradala su u njima i nevina srpska i druga deca. Veliki broj te dece, postradale u Jasenovcu, Staroj Gradiški i drugim logorima, poticao je sa Kozare i Potkozarja, gde je stanovništvo, i pre rata kao i danas, velikom većinom srpsko pravoslavno. Već tokom leta 1941. i na prelazu u 1942, a naročito juna i jula 1942, na Kozari i Potkozarju pobijen je veliki broj Srba i među njima mnogo žena i dece, ali je takođe veliki broj njih, oko 68.500, pohvatan i sateran u kompleks Jasenovačkih logora, odakle se mali broj spasao i preživeo. Među ovim pohvatanim i u logore odvedenim Srbima bilo je oko 23.830 dece. O tome postoje potresna svedočanstva preživelih logoraša u svedoka.
Rad na popisu imena pokošenog naraštaja Kozaračke dece već decenijama zaokuplja pojedine preživele Kozarčane. Među njima je do sada najviše uradio Dragoje Lukić, preživelo srpsko dete sa Kozare, prošlo kroz zloglasni logor Jasenovac (i oslobođeno od partizana 26. avgusta 1942. zajedno sa drugom decom iz ustaškog logora za decu u Jastrebarskom kod Zagreba). Iz njegovog Imenoslovnika pobijene i postradale po ustaškim logorima Kozaračke dece[1] donećemo ovde izvesne detalje, koristeći istovremeno i druga autentična svedočanstva preživelih očevidaca stradanja dece u Jasenovcu i okolini.
[1]
Imamo u vidu najpre njegovu knjigu „Rat i djeca Kozare“, Beograd 1984. (2. dopunjeno izdanje), a zatim od njega i J. Kesara priređeno specijalno izdanje „Borbe“: „Redni broj smrti — Imenoslovnik 11.219 Kozaračke dece“ (Dokumenta, februar 1988). Koristimo i druga lična svedočenja i iskaze izbeglica, kao i najnovije knjige P. Stanivuković — J. Kerbler, Deca u logorima smrti, Beograd 1986; Dr Ljuba Mihića, Kozara, Novi Sad 1987, i naročito trotomni zbornik dokumenata:.A Miletić, Koncentracioni logor Jasenovac, 1941-45, Bgd. 1986-7.
Dragoje Lukić i njegov saradnik Jovan Kesar i drugi preživeli Kozarčani utvrdili su do sada da je u ustaški logor Jasenovac i druge logore oterano 23.858 kozaračkih dečaka i devojčica, među kojima je ogromna većina Srpske dece, i da je od njih ubijeno 11.219 dece. Najmlađi su bili u kolevci, najstarijima je bilo tek 14 godina. Na najsvirepiji način ugašen je život 6.348 dečaka i 4.854 devojčica. Četrnaestogodišnjaka je bilo 754, trinaestogodišnjaka 821, dvanaestogodišnjaka 570, jedanaestogodišnjaka 806, desetogodišnjaka 384, devetogodišnjaka 587, osmogodišnjaka 444, sedmogodišnjaka 558, šestogodišnjaka 685, petogodišnjaka 723, četvorogodišnjaka 807, trogodišnjaka 960, dvogodišnjaka 1.000, jednogodišnjaka 957, a najviše je bilo dojenčadi — njih 1.163 od samo nekoliko dana ili meseci.
{61} Od Kozaračke dece najviše ih je ubijeno u Jasenovačkom stratištu: 5.683; zatim u svojim rodnim mestima i selima prilikom ustaških racija i hvatanja: 2.474; pa po slavonskim selima i Moslavini i Bilogoru: 870; i onda u transportima, zagrebačkim prihvatilištima, bolnicama i dečjim logorima u Jastrebarskom, Sisku i Gornjoj Rijeci kod Križevaca: 1.691, a ostala dečica po drugim mestima i logorima. Uz ovu Kozaračku decu stradala su i mnoga druga deca iz drugih naših krajeva.
Genocid nad Srbima u zloglasnoj Endehaziji bio je odranije planiran, ali je najstrašniji bio genocid nad decom. U nekim mestima ili i čitavim krajevima, naročito tamo gde je bila srpska većina stanovništva, pobijeno je najmanje polovina žitelja, dok su neka sela i naselja sasvim zatrvena. Tako je napr. u Bosanskoj Gradiški pred rat živelo 32.000 stanovnika, a pobijeno ih je 9.400, a među njima oko 5.500 dece; u opštini Bosanska Dubica, sa izrazito srpskim stanovništvom, gde je uoči rata živelo 28.000 žitelja, pobijeno je tačno pola stanovništva, a samo dece 4.099. Stožernik tzv. „Hrvatske krajine“ u Banja Luci, poznati zlikovac dr Viktor Gutić, poručio je krajem maja 1941. g. Srbima sledeće: „Ove srpske cigane poslaćemo u Srbiju, a druge Savom bez lađa (tj. pobijene kao leševe, što je i činjeno). Izdao sam drastična naređenja za njihovo ekonomsko uništenje, a slijede nove mjere za potpuno istrebljenje. U tom pogledu imam odriješene ruke. Nepoželjni elementi (a to znači pre svega Srbi, a onda i Jevreji i Cigani) biće iskorijenjeni tako da će im se zatrti svaki trag i jedino što će ostati biće zlo sjećanje na njih“. Na prijemu zatim kod rimokatoličkog župnika Kaurinovića u Prijedoru Gutić je dopunio svoju pretnju srpskoj deci ovako: „Ovu srpsku gamad od 15 godina pa naviše mi ćemo pobiti, a njihovu djecu smjestiti u klostere i od njih će biti dobri katolici“. Sličnu izjavu o zatiranju srpske dece dao je i rimokatolički sveštenik Dionizije Juričević, inače ustaški oficir i rukovodilac specijalnog verskog odsjeka u Državnom ravnateljstvu NDH: „U ovoj zemlji ne može niko da živi osim Hrvata, a ko neće da se pokrsti, mi znademo kuda ćemo s njime. Danas nije grehota ubiti ni malo dijete od 7 godina koje smeta našem ustaškom poretku. Nemojte misliti što sam ja u svećeničkoj odori, pa ne mogu, kad je potrebno, uzeti strojnicu u svoje ruke i da tamanim sve do kolijevke, sve ono što je protiv ustaške vlasti i države“.
Ovaj pakleni plan zaista je tako i sprovođen nad Srbima, osobito nad nedužnom decom, i van logora a naročito u samrtnom spletu Jasenovačkih logora. Decu su ustaše streljali, nabijali na bajonete, spaljivali, kuvali u kotlovima, živu bacali u bunare, jame i pećine, gušili otrovima, naročito sodom, satirali glađu, žeđu i hladnoćom. U Pavelićevim fabrikama smrti širom zločinačke Endehazije ubijeno je do blizu sto hiljada srpske i druge dece, a ustaška propaganda nastojala je svim silama da prikrije stravičnu istinu o stradanju te nevine dece. O svemu tome postoji opširna dokumentacija.
Treba, međutim, istaći da se ipak našlo dosta dobrih ljudi, među kojima je bilo dosta Hrvata, koji su preko Crvenog krsta organizovali, u leto 1942. godine, prihvatanje pa i usvajanje ove srpske dece iz logora Jastrebarsko, Stara Gradiška, Jablanac, Mlaka, Uštice i drugih, te je tako zaustavljen masovni pomor dece. Istina, mnoga od ove dece su pokatoličena i izgubila svoj srpski {62} i pravoslavni identitet. Neke takve slučajeve, i njihovu kasniju tragiku, kad su saznali svoju pravu sudbinu, imali smo prilike i sami da upoznamo.
Iznećemo ovde samo neke detalje o jasenovačkom stradanju srpske dece, naročito one sa Kozare i Potkozarja.
Pokolj u srpskoj crkvi u selu Drakseniću
Da o tome navedemo najpre svedočenje Krnjajić Rastka (32), Srbina iz Bosanske Dubice, koje je kao izbeglica u Beogradu dao 13. juna 1942, pošto je spašen iz logora Jasenovac. „Od sloma Jugoslavije prošle (1941) godine, pa sve do 18. aprila 1942. g. živeo sam u Bosanskoj Dubici. Dana 18. avgusta ove (1942) godine uhapšen sam po nalogu ustaških vlasti i stavljen u zatvor sreskog načelstva u B. Dubici, a tada su mene, kao i još 12 drugih Srba i jednog Muslimana, sproveli u zatvor u Novu Gradišku… U prvim mesecima posle sloma Jugoslavije u prošloj (1941) godini… stvaranjem ustaške organizacije po varošima i selima počinje ustaški teror. Svet je već tada morao da beži i da se sklanja od ustaša… O žetvi godine 1941. teror ustaški po selima sreza Bos. Dubica dostigao je vrhunac. Ustaše su o vršidbi upadale u sela (srpska) i oduzimala hranu, što je konačno izazvalo revolt, tako da su seljaci u selu Mirkovcu pružili ustašama otpor, trojicu ustaša razoružali i ubili ih. Nastao je tada po selima opšti metež i pobuna…. Ustaše se tada počinju formirati i kao vojne jedinice upadati iznenada u pojedina sela radi „čišćenja terena“. Ovo prvo „čišćenje“ od strane ustaša svršilo se time što su ustaše popalile mnoge kuće i zgrade (srpske), kao i žito sadeveno u kamare po selima uz cestu koja vodi od B. Dubice prema selu Mirkovcu… Tim povodom nastala su nova hapšenja (Srba), pa sam i ja, kao i mnogi drugi Srbi iz B. Dubice, da bi se sklonio pred hapšenjem, izbegao iz Dubice u selo Hrvaćane (srez Prijedor). U to vreme jedan deo uglednih Srba iz B. Dubice izbegao je u Srbiju, dok su znatan broj Srba Dubičana ustaše pohapsili i otpremili u Novu Gradišku u zatvor, a upotrebili su ih u radu na rušenju tamošnje srpske pravoslavne crkve. Od tada uhapšenih Srba u B. Dubici ustaše su ubile u zatvoru u Dubici njih 15 (nabraja njihova imena). …Ovako stanje potrajalo je do meseca oktobra i tada je opet počelo „čišćenje Srba“. Prije „čišćenja“ skupljeno je u Bos. Gradiški, B. Dubici, Prijedoru i Bos. Novom oko 20.000 ustaša i domobrana i iz ovih mesta uputili su se ustaše i domobrani u planinu Kozaru da je „očiste“ od Srba. Srpsko seosko stanovništvo uklanjalo se pred ustašama i vojskom, jer su ustaše koga su uhvatili ili zatekli zaklali odmah. Stradalo je tom prilikom dosta žena i dece, dok je muškarcima uspelo da se sakriju u velikoj planini Kozari. Pored ubijanja žena i dece, ustaše su vršile i silovanja nad mladim devojkama, kao i nad neodraslom ženskom decom. Prilikom ovog „čišćenja“ najviše su stradala srpska sela Maglajci i Bjelajci, sreza bosanskodubičkog, u kojima je poklano oko 500 žena i dece. U ovim selima ustaše su decu nabadale na nož, ženama sekli dojke i odsečene dojke stavljali deci u usta. Užas je bio takav, da je mnogo žena i dece izludilo… Prilikom novih hapšenja Srba (decembra 1941) u Bosanskoj Dubici je uhapšeno, pokraj Srba, i dosta Hrvata i Muslimana, većinom uglednijih građana, koji su stajali po strani i nisu prišli ustašama… U to {63} vreme (januara 1942) dogodio se i ovaj slučaj. Jedna grupa ustaša iz Jasenovačkog logora iznenadno je prešla reku Savu i upala u selo Gradinu i odatle u selo Draksenić, u kojem su popalili nekoliko kuća, a oko 70 žena i dece odveli su u srpsku crkvu u tom selu i tu ih sve poklali.“ (Ceo ovaj dokument, iz Arhiva Sv. Sinoda, objavljujemo u dodatku).
Drugi preživeli svedoci ovako opisuju monstruozni zločin jasenovačkih ustaša u potkozarskom srpskom selu Drakseniću. Oko 800 ustaša iz Jasenovca, predvođeni zloglasnim Maksom Luburićem, komandantom Jasenovačkog logora, uz pomoć i domobranske vojske, upali su u Bosansku Gradinu, Čuklinić i Draksenić. U ovom selu ustaše su ubile i poklale oko 360 Srba — ljuda, žena i dece, u toku 13-15. januara 1942. Najveći zločin, masovni masakr Srba, ustaše su izvršile u srpskoj crkvi sela Draksenić, gde je tada ubijeno 208 osoba, među kojima najviše žena i dece. Navodi se da je u crkvi zaklano 47 dece, dok ih je u celom selu ubijeno 85, jer mnoga su deca ubijena i izgorela u popaljenim kućama u selu, jer je čitavo selo potpuno opljačkano i spaljeno. Drugi svedoci kažu da je srpski narod ovoga sela bio od ustaša pozvan u crkvu da ih pokatoliče, ali su ljudi to odbili. Onda ustaše kreću po kućama i pale ih, a žene i gola i bosa deca beže po snegu, pa ih ustaše hvataju i silom odvode u crkvu. U oltar su izdvojili devojke radi silovanja i mučenja posebnim metodama. Jedna žena, koja je u ranama ostala živa u hrpi leševa Draksenićke crkve, priča o tom bestijalnom ustaškom klanju: „Ustaše su nam rekle: Idite u Crkvu. Tamo će vam naš komandant Luburić držati govor. Mi smo pošli u crkvu da čujemo šta će komandant govoriti. Nismo dugo čekali. Kad je komandant ušao u crkvu, počeo je on i ustaše sve redom klati noževima i sjekirama. Poslije svega toga klanja, ustaše su na hrpi leševa, na crkvenom oltaru silovali djevojke, pa su ih poslije toga gotovo lude iskasapili“.
Druga tri preživela svedoka — Anka Pavković, Anka Lukač i Mara Blagojević ovako su opisale ustaški zločin u pravoslavnom hramu u Drakseniću: „Crkva je bila puna leševa, a krv je dostizala do vrha cipela. Na samom oltaru bila je naslonjena, kao da spava, ubijena žena Nikole Dračine. Pred crkvom, naslonjena na tarabe ležala je Marta Vrnić sa dvoje dece. Obe dojke bile su joj prorezane i kroz njih provučene ručice njene djece. Dječje ruke bile su vezane žicom. Malo dalje od Marte ležala je Desa Lončar, a pored nje, nabijeno na kolac, Desino dijete. U prvoj kući do crkve krmci su počeli razvlačiti leševe Mihajla Vrepca i Bure Marinkovića. Na zapaljenoj komuši u dvorištu Marjana Toromana ležala je ubijena Nada Žabić, kći Mitrova. Imala je 16 godina i bila najljepša djevojka u selu. U gapi ležao je zaklan Tomo Ugrenović. U kući Nikole Grbavca, na zapaljenoj komuši, ubijeno je 24 čeljadi među kojima je bilo 7 djece Jefte Petrovića, Jove i Nikole Grbavca. Od Jeftine porodice izbjegla je samo mala Kosana. U kući Rade Grbavca stradalo je njih 15 sa djecom. Iza Radine kuće zaklan je omladinac Rajko Vlajnić iz Čuklinca. Glava mu je odsječena. U kući Laze Marinkovića izginula je cijela familija sa petoro djece. Porodica Stane Petraković potpuno je zatrta, nema više porodice Milovana Vlajnića. Ugašena je porodica Dragića Vlajnića sa troje djece, a izbjegla je samo mala Savka koja je otišla u partizane. U Steve Vujčića zatrta je cijela porodica sa petoro djece. Više nikog nema od porodice Pere Mećave i Nikole {64} Špica. Od jedanaestoro djece Jovana i Anke Kotur ostalo je samo dvoje — Gojko i Vukosava. Mili Babiću, odborniku, uništena je sva porodica, sem jedne kćeri koja je bila udata na cesti. Potpuno je pusto i ognjište Nikole Vlajnića“.
Odvođenje dece u kompleks logora Jasenovac
Ovaj satanski zločin jasenovačkih ustaša u srpskom selu Drakseniću završen je time što su jednogodišnjeg sinčića Ilije Pušibrka, otevši ga iz krila majke, naboli živog na bajonet, pa poklali sve preostale žene i decu, zvonili su na crkvena zvona, i bacivši na kraju nekoliko bombi na gomilu leševa, otišli su iz crkve i sela. Tada su potpuno „očistili“ od Srba selo Donju Gradinu i nekim mostobranom preko Save spojili Gradinu sa Jasenovačkim koncentracionim logorom. Tako je Gradina od januara 1942. pa do kraja aprila 1945. bila jedno od najvećih jasenovačkih stratišta smrti, povezujući krvlju svojih zajedničkih mučenika ovu i onu stranu Save, sve Srbe svuda.
U Gradinu, Jasenovac, Gradišku i druge logore naročito je mnogo saterano i zatrto dece sa Kozare posle poznate junske ofanzive na Kozari, kada je oko 3.000 partizana probilo neprijateljski obruč i otišlo, a ustaše svoj bes iskalile na preostalom srpskom narodu Potkozarja. Ustaška naredba tada glasila je: „Sva lica zatečena u borbi streljati. Sve stanovništvo (a ono je ogromnom većinom bilo srpsko — A. J.) pohvatati i sprovesti u sabirne centre; muškarce iznad 14 godina otpremiti u koncentracione logore. Pri pokušaju bekstva bez milosti upotrebiti vatreno oružje. Mlade žene i djevojke transportovati na rad u Njemačku; starije žene i djecu raseliti i otpremiti u Jasenovac koji može primiti neograničeni broj zatvorenika. Tko osobe koje dolaze iz Kozare i Prosare propusti ili nakon zarobljavanja oslobodi, biti će stavljen pred ratni sud“.
Na Kozari je tada uhvaćeno i sabijeno u koncentracioni logor Jasenovac, i u njegove pomoćne logore smrti: Mlaku, Jablanac, Staru Gradišku, Novsku, Gradinu i Cerovljane kod Dubice, ukupno 68.500 Kozarčana, među kojima je bilo oko 23.830 dece, bez one dece ubijene u Drakseniću, na Dubičkom pravoslavnom groblju i po okolini, kao ni onih žena i dece pobijenih u zbegu kod srpskog manastira Moštanice.
Evo kako to hvatanje i sprovođenje srpskih majki i dece u Jasenovačke i druge logore opisuje preživeli svedok, devojka Jovanka Marčetić iz Prijedora, kada je sa propusnicom, dobijenom od jednog muslimana lekara, preko Zemuna stigla u Beograd (29. septembra 1942): „Ja sam 10. juna 1942. g. otišla iz Prijedora u selo Međeđu, srez Bosanska Dubica, gde sam živela kod mog ujaka Mataruge Đure, trgovca. Na 14. ili 15. jula 1942. g. došli su u selo Međeđu oboružani ustaše i naredili da svi žitelji ovoga sela (uglavnom Srbi) imadu se u roku od 10 minuta spremiti na put. Ovakvo naređenje izdali su ustaše isti dan Srbima i iz ostalih susednih sela. Mi smo se skupili, sa samo najpotrebnijim stvarima… i bilo nas je iz Međeđe i ostalih susednih sela oko 6.000 duša. Ustaše su nas isti dan oterali u Bosansku Dubicu, a odatle preko mosta u Hrvatsku Dubicu, i smestili nas na jedno polje kraj železničke stanice u Hr. Dubici, koje je bilo ograđeno {65} bodljikavom žicom. Muškarce su odmah odvojili od nas i nekuda ih dalje oterali. Posle sam čula da su mnoge muškarce ubili u Bos. Dubici na pravoslavnom groblju. Tamo ih je, kažu, ubijeno oko 3.000. Na ovom polju kraj željezničke stanice u Hr. Dubici ostale smo 10 dana. Za to vreme nismo dobili ništa jesti, već smo jeli ono što smo sa sobom od kuće poneli. Hranu smo međusobno delili, ali je među nama vladala velika glad, jer smo imale vrlo malo hrane. Za to vreme umrlo je na ovom polju oko 30 žena od gladi. Jedno jutro umrlo ih je najednom 7. Umrle su pokopavali odmah u istom polju u jame. Nakon 10 dana ustaše su nas žene i decu pešice oterali u selo Uštice kraj Jasenovca. U Ušticama smo ostale oko 14 dana, a bile smo sve smeštene u jednom polju kraj sela. Stražu nad nama čuvali su ustaše, među kojima je bilo mnogo muslimana. Na ovom polju ustaše su silile pojedine devojke da s njima vrše spolno općenje, a to su činili i po danu i po noći, pa su 25 devojčica iz straha i užasa poludile. Sećam se da je tamo poludela jedna devojčica prezimenom Počuča, stara 15 godina, a rodom iz sela Međeđe, koju su ustaše češće puta izvodili iz logora i silovali. Za hranu smo dobijale svaka porodica pola lončića od jedne litre kukuruzovog brašna, te nešto soli. Nismo imale mogućnosti da ovo brašno kuhamo… I u ovom logoru kraj Uštica vladala je među nama glad, pa su mnogi umirali, najviše deca. Umrli su i ovde zakopavani u samom logoru….Nakon 14 dana odvedene smo iz Uštica u Jasenovac i tu smo bile smeštene na jednom polju uz željezničku stanicu. Ovde smo ostale 4 dana, a za hranu smo primale kao i u Uštici — svaka porodica po pol litre kukuruzova brašna. Nakon 4 dana ustaše su nas potrpali u teretne vagone, i to po 80 osoba u jednom vagonu, i otpremili za Slavonsku Požegu. Putovale smo od 6 sati uveče do 12 sati drugog dana. Za vreme puta nismo mogle dobiti niti kapi vode, a u vagonu smo morale vršiti nuždu. Na putu je u vagonu u kojem sam ja bila umrlo jedno dete. Za vreme putovanja od Jasenovca do Sl. Požege, ustaše su sa nekakvim bolničarkama koje su sa njima bile dočekivali nas na pojedinim željezničkim stanicama i oduzimali od matera decu i tu decu nekuda odvodili. Navodno su ih odvodili u neke ustaške institute u Jastrebarskom, Sisku i Đakovu. Mojoj snahi Kantar Radmili iz Prijedora, oduzeli su na jednoj stanici sina Mladena, starog 3 godine. Matere su strašno plakale i narikale za oduzetom decom. Kad smo došle u Slavonsku Požegu oterale su nas ustaše u Pleternicu i tu smo bile na jednom otvorenom polju. (Dalje govori kako su neke od njih uzete na rad u pojedine hrvatske kuće, pa su neke tako spašene pa i ona i snaha joj)… Ostale sve odvedene su dalje peške u logor Staru Gradišku i ja o njima više ništa ne znam. Moja snaha Kantar Radmila otišla je pre mesec dana u Jastrebarsko, jer je čula da je njezin sin Mladen tamo odveden. Tamo je ona zaista našla svoje dete Mladena među ostalom od Srba oduzetom decom i svi su bili smešteni u nekim barakama koje je pre toga napustila talijanska vojska. U ovim barakama bilo je smešteno oko 6.000 srpske dece, a dnevno ih je umiralo od gladi 50 do 70, a kadkada i više. I sin moje snahe od užasne gladi bio je iznemogao i polumrtav ležao u jednom kutu barake“. (Iz Arhiva Sv. Sinoda). O dečjem logoru Jastrebarsko biće još reči.
{66} Otimanje dece od majki i njihovo ubijanje u logoru Stara Gradiška
Kakva je bila sudbina mnoge od ove Kozaračke i druge srpske dece možemo videti iz opisa jedne od preživelih devojaka logorašica, Mare Vejnović-Smiljanić. Bilo je to, veli ona, u logoru Stara Gradiška, juna 1942: „Užasni krici ljudskog bola, jada, nemoći i izbezumljenosti čuli su se u logorskom prostoru kad su ustaše otimali malu djecu majkama. Obično bi grupe ustaša, s bajonetima na puškama, satjerale majke s djecom u veći krug. Najprije su tražili da se odvoje majke i djeca dobrovoljno, a kada to nikako nisu mogli postići, nasrtali su s puškom i bajonetima na njih i silom su ih razdvajali. Djeca i majke su se čvrsto zbijali, zapomagali, otimali. Pojedine majke jurišale su na gole bajonete i padale pokošene od njihovih uboda. Ustaše su ih čizmama gazili i odvodili otetu djecu na jednu, a majke na drugu stranu. Krici su bili sve jači. Ruke razdvojene djece i majki, kao da su se produžavale u najstrašnijem bolu, pokušavale su da se sastanu. Njihove oči su se širile nastojeći da zapamte svaki djelić najdražeg lika, ali razdaljina između njih postajala je sve veća, u najviše slučajeva i fizički konačna“. Ista logorašica svedoči: Mika Mandić iz sela Turjaka junački se suprotstavila ustašama i nije dopustila da joj oduzmu dvogodišnjeg unuka Luku. Ubili su ih zajedno pored logorskog zida. Stoja Čekić iz Grbavaca najpre je molila da joj ne uzimaju sina Marka. Kad preklinjanje nije pomoglo, fizički se pokušala odupreti ustašama. Ubili su je sa jedincom sinom ispred logorske kapije. Jovanka Lukić iz Miloševog Brda skamenjeno je gledala dok joj uzimaju jednu po jednu ćerku — Gospavu, Zorku, Draginju, Stajku i Jelku. Kad su pošli po sina jedinca Đoku — skočila je na zlikovce kao lavica. Ubili su ih u zagrljaju. Stravičnom prizoru otimanja dece od majki u logoru Stara Gradiška prisustvovala je i desetogodišnja Savka Lajić iz Bistrice. Ona kaže da je u tom velikom metežu videla kako je jedna žena uvila svoju bebu u pletenice kose i skočila u duboki bunar u logorskom dvorištu.
Ista Mara Vejnović-Smiljanić svedoči i ove strahote ubijanja dečice u logoru Stara Gradiška:
„Djecu su masovno ubacivali u veliku logorsku zgradu. U pojedine sobe satjerivali su i po 50 djece, koja su u taj prostor mogla stati jedino u uspravnom položaju. Zatim su 3-4 opatice (časne sestre), išle od sobe do sobe, nosile su kante s tekućinom i kistovima mazale djeci usta. Glasno su govorile da je to tekućina protiv žeđi. Međutim, nakon jednog do dva sata sva djeca su počela vrištati, jaukati i dozivati majku, oca, sestre i braću. Djeca su se previjala od bolova, a jauci i krici postajali su sve užasniji. Mališani su bolno cvileli: „Majko, umirem“. „Sejo, boli me“. „Tetka, žedan sam“. Dječja tela grčila su se i počela padati, a kako mjesta nije bilo rušila su se u gomili kao ljesa. Izmješale su im se ruke, noge, glave… Otvarale su se žive rane na tijelima te jadne djece. Ubrzo su počela umirati u najtežim mukama i vapajima, i to je trajalo danima. Grupa logoraša, koju su ustaše za to odredile, trpala je u deke mrtvu djecu i odnosila na mjesta za uništavanje leševa.
I prizor gušenja djece u plinskoj komori, koji sam gledala, bio je takav da ga nikada neću zaboraviti. Plinska komora bila je puna gole djece, nabacane jedno na drugo, na gomilu. Stalno su povećavali {67} tu gomilu živih dječjih tijela, noseći ih u dekama. Strpali su tako u tu prostoriju oko 500 djece. Prije puštanja plina prostoriju je došla pregledati ustaška patrola na čelu sa ustaškim satnikom Barbarićem, vrlo okrutnim zlikovcem. Jedno dijete, staro godinu dana, ležalo je golo na pragu prostorije. Barbarić je svojom čizmetinom stao na jednu nogu djetenca, drugu nogu je uhvatio rukom, raščenjio je dijete i bacio ga na gomilu uz psovku „srpske i komunističke majke“. Dao je nalog da se prostorija zatvori i u nju pusti plin.“
Marijana Amulić — Buca, zatvorenica logora u Staroj Gradiški kaže da je logornik Ante Vrban naredio grupi žena da svu bolesnu decu smeste u dvije prostorije na tavanu zloglasne starogradiške Kule. Onda je Vrban u ove prostorije pustio plin — ciklon. Nekoliko stotina mališana tako je ugušeno. „Posle tog jezivog umorstva u logoru je nekoliko dana vladala užasna tišina — seća se Marijana Amulić. Na sve nas kao da je pala neka mora. Hodale smo pognutih glava, potištene, očajne. Za cio život bile smo osuđene da nosimo u sebi sliku o svirepom stradanju djece sa Kozare.“
Primeri stradanja dece u samom logoru Jasenovac
U Jasenovačkom paklu ubijeno je na desetine hiljada srpske i ostale dece, a među njima samo sa Kozare i Potkozarja ubijeno je, prema poimeničnom brojanju Dragoja Lukića, 5.683 dece. Kako su se ustaški zločinci sadistički izživljavali nad jadnom dečicom pokazuje zapis sa svedočenja Ljube Vranješa, logoraša iz Jasenovca: „Jedna žena držala je na grudima dijete staro možda 6 mjeseci. Naišli su Ljubo Miloš i Ante Vrban. Miloš se obrati ženi: — Molim vas, da li bi ga dozvolili meni? I uzeo je dijete i počeo govoriti kako je lijepo. Onda se okrenuo Anti Vrbanu i komandovao: Gotovs! Taj krvnik je izvadio kamu, a Ljubo Miloš je bacio dijete u vazduh i ono je palo na kamu. Majka je vrisnula i potrčala prema djetetu. Presreo ju je Ljubo Miloš, zgrabio za kosu i zaklao. Bili su mrtvi i majka i dijete. A onda se Miloš okrenuo prema logorašu Ljubi Vranješu i upitao: — Da li si išta vidio ili čuo? — Rekao sam da ništa nisam video. Miloš je viknuo da se gubim na posao i ja sam otišao preneražen i prestrašen“.
Ovo svedočenje o sadističkom ubijanju nevine dečice podseća nas na jedan opis Dostojevskoga:
„Zamisli: odojče na rukama prestravljene majke i unaokolo Turci koji su ušli. Među njima se zapodene vesela igra: oni miluju detence, smeju se da ga nasmeju; to im polazi za rukom, dete se nasmejalo. U tom trenutku Turčin nišani na dete pištoljem na pedalj rastojanja od detinjeg lica. Dete se radosno smeje, pruža ručice da uhvati pištolj, i, najednom, artist odapinje obarač pravo detetu u lice, i razmrska mu glavicu… Umetnički, je li?… Ja mislim, ako đavo postoji, i ako ga je čovek stvorio, onda ga je stvorio po svojoj slici i prilici“. — Tako priča kod Dostojevskoga Ivan Karamazov svome bratu Aljoši („Braća Karamazovi“).
A eto, videli smo, tako isto su radile i ustaše sa srpskom decom u Jasenovcu.
Jedan drugi preživeli logoraš iz Jasenovca, i sam dete od 14 godina, Miloš Batajić, iz Međuvođa kod Bosanske Dubice, priča kakav je bio njegov boravak u Jasenovačkom mučilištu, koji je preživeo, ali koji sigurno nikada neće moći da zaboravi. Naime, {68} ustaški zlikovci su ovom 14-godišnjem dječaku naredili da loži vatru pod kotlovima i „roštiljem“ u kojima su kuvani i pečeni ljudi. Te čudovišne sprave za ubijanje nalazile su se na Gradini, najvećem stratištu Jasenovačkog logora, ali preko Save na Bosanskoj strani. Nekoliko velikih kazana, oslonjeni na dva zida, morali su da budu uvek podloženi i da u njima ključa voda. Onima koji su bili osuđeni da umru u najvećim mukama najpre bi vezali noge i ruke, a zatim ih po četvoricu ubacivali u kazane. Ustaški „roštilj“ bio je još stravičniji. Dve železne šine, pričvršćene na visinu od jednog metra, „mogle su odjednom da prime“ šest osuđenika. Među taocima određenim da lože vatru pod ovim strašnim „gradelama“ bio je i Miloš Batajić. Kako li je sve ovo preživelo ovo dete — živi mučenik!?
Navodimo, na kraju, i jedan odlomak iz Izveštaja „Zemaljske komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača“, sastavljenog 1945. godine, koji govori o masovnom pokolju srpske, jevrejske i druge dečice u Jasenovačkom logoru:
„Pokolj djece. Kroz čitavu godinu 1942. vrvio je logor III-S od djece, koja su dovedena u Jasenovac zajedno sa svojim roditeljima.
Prigodom likvidacije zalutalo je mnogo dijece i izgubilo svoje roditelje, pa su zatočenici prigrlili tu djecu. Mnogi je tako logoraš sakrio kod sebe u baraki siroče bez oca i majke, hraneći ga s onim što je si otkidao od usta. Oni zatočenici, koji su primali pošiljke s hranom od kuće, dijelili su toj djeci sve što su dobili.
Koncem ljeta 1942. opazio je Luburić da se mnogo djece nalazi na tavanima radionica i po zatočeničkim barakama, te je naložio ustašama da pregledaju cijeli logor i pokupe svu djecu.
Tako se otkrilo da se u logoru nalazi preko 400 djece muške i ženske u dobi od 4-14 godina. Luburić se posavjetovao sa svojim „oficirima“ te je — na veliko čudo svih zatočenika — dao svu tu djecu registrirati i smjestiti u posebne prostorije. Našao je među zatočenicima nekoliko učitelja i učiteljica, pa ih je zadužio da uče djecu čitanju, pisanju i pjevanju.
Tako je taj mali „dječji dom“ postao jedina radost svih zatočenika. Njihovo veselje nije dugo trajalo. Matković Ivica, Kapetanović i Slišković Ivan nisu bili zadovoljni rezultatima u odgoju djece; činilo im se da odgoj ne napreduje dovoljno u ustaškom duhu, a osim toga ustanovili su, da su ta djeca većinom srpska ili židovska.
Kad je Luburić stigao u Jasenovac, prijavili su mu stvar, pa je odredio da sva ta djeca, koja su i onako bila na teret opskrbnog budžeta, pobiju.
Ustaše su tu djecu odveli u grupama od 60-80 u Gradinu, gdje su ih Cigani zaklali i zakopali.
Ova je Zemaljska komisija utvrdila ovo zločinstvo na nevinoj djeci na temelju iskaza, koje je dalo više zatočenika, naročito Stazić Josip iz Zagreba i Jovanović Svetozar iz Osijeka“…
Bacanje srpske dece u bunare po Slavoniji
Srpski narod i srpska deca iz Potkozarja, koji su u leto 1942. godine saterani u Jasenovačke logore, tu su u većini, njih nekoliko desetina hiljada, odmah pobijeni, a oni među njima koji su preživeli, {69} doživeli su zatim istu ili još goru sudbinu. Evo šta o njima piše Dragojlo Lukić i drugi svedoci:
„Posle ofanzive na Kozaru (jun-jul 1942) više od 16.500 Kozarčana proterano je u Slavoniju, Moslavinu i Bilogoru. Najteže su prošli oni koji su se našli u Požeškoj kotlini. Sredinom avgusta 1942. opet je Maks Luburić, zapovjednik logora u NDH, sa jasenovačkim ustašama, počinio strahovite pokolje po slavonskim selima u kojima su se nalazili prognani stanovnici Potkozarja. Tom prilikom ubijeno je 1.267 Kozarčana. U Moslovačkoj Dubravi nalazilo se više od 300 žena i dece iz Knežpolja. Za kratko vreme ovde je umrlo 88 dece. U selu Piokovcima, 15. avgusta 1942, spaljeno je 70 žena i dece sa Kozare. U „čišćenju“ sela Bolomače, pored većeg broja meštana, ubijene su i 32 majke sa decom iz Potkozarja.
Jedan do najgrozomornijih ustaških zločina u Slavoniji izvršen je u selu Sloboštini. Ovdje je, 16. avgusta 1942, ubijeno 1.368 žena i dece od kojih je 1.165 bilo sa Kozare. Goloruke, izmučene i nemoćne taoce vezali su žicom i žive bacali u pet velikih sloboštinskih bunara. Ovaj stravični događaj preživela je 15-godišnja Stanka Panić iz sela Trebovljana. Evo njenog sećanja: „Kad su nas poterali prema bunarima, ustaša me je snažno udario kundakom i ja sam pala u duboki šanac obrastao kupinom. Moj brat Zdravko i sestre od strica — Draginja, Jovanka, Zora i Radosava — ubijene su u seoskoj pravoslavnoj crkvi. Moje rođake — Anka, Dušanka, Zorka i Stana Pašajlić, poklane su i bačene u jedan od dubokih bunara u crkvenoj porti. Ovdje je smrt našlo mnogo žena i devojaka iz Bistrice i Trebovljana. U dubokim bunarima ugašen je život oko stotinu dece iz naših zaseoka Čikića, Guskića i Lajića. Kasnije smo ih prepoznavali po odeći. Danica i Grozdana Šinik iz Miloševa Brda izvukle su iz jednog bunara i svog četvorogodišnjeg brata Dušana.“
Patnje dece u logorima Sisak i Jaska-Jastrebarsko
Srpska deca sa Kozare i Potkozarja, koja nisu zatrta u Jasenovačkom kompleksu logora ili po slavonskim bunarima, bila su odvedena u druge logore, gde su umirala od gladi i bolesti, a preostala su „odgajana“ u ustaškom i rimokatoličkom duhu, čime su opet, kao pravoslavni Srbi, verski i nacionalno zatirani. Evo šta je o tome izjavila preživela devojčica Gina Mirić (pred „Zemaljskom komisijom za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača“, u Zagrebu, 13. decembra 1945):
„Pristupi danas pozvana Gina Mirić, 18 godina stara, pravoslavna (Srpkinja), učenica Socijalne-pedagoške škole u Zagrebu, i iskazuje: „Prigodom ofanzive na Kozari godine 1942. ja sam zajedno sa čitavim selima, a ja sam iz Vojskova, otjerana u logor u Gradišku. Svi su bili odjeljeni muškarci od žena i djece, te smo mi djeca s materama otpremljeni u logor u Jablanac. Tu smo spavali u nekim napuštenim kućicama a hranili smo se kuhanim kukuruzom u koliko bi takovo gdje našli, jer od ustaša kroz čitava dva mjeseca, dok sam ja bila u Jablenovcu, nismo dobili za hranu ništa. Nakon dva mjeseca, tj. koncem ljeta 1942. bili smo mi djeca rastavljeni od matera i u nekim kamijonima odnosno kolima dopremljeni do Jasenovca, a odatle odmah transportima u Zagreb, gdje su nas na kolodvoru okupali i ošišali, te potom otpremili u Jasku. U {70} Jaski smo bili pregledani od liječnika i liječnice, te odmah odjeljeni zdravi od bolesnih. Mi zdravi bili smo smješteni u barake talijanske konjice, te smo spavali na podu s nešto slame i pokriveni dekom. Hrana je u prvo vrijeme dok sam ja bila u Jaski bila prilično dobra, no kasnije bila je slabija. Postupak od strane časnih sestara prema nama bio je vrlo loš, jer su nas časne sestre tukle i silile da idemo pjevati u crkvu, te da pjevamo ustaške pjesme, a također su nas silile da dvorimo ustaše, koji su bili dnevni gosti časnih sestara. Od tih časnih sestara zapamtila sam časnu sestru Božimiru iz reda Sv. Vinka. Ja sam u logoru ostala svega 3 tjedna, jer su tada došli partizani i nas jače i starije oslobodili i odveli sa sobom“. (A. Miletić, Koncentracioni logor Jasenovac, knj. III. str. 577-8).
O patnjama dece u logoru Sisak ovako je posvedočio Ante Dumbović (pred istom „Zemaljskom komisijom“ u Zagrebu, 16. oktobra 1945): „Dana 3. kolovoza (avgusta) 1942. doputovao je u Sisak moj školski drug i prisni prijatelj, Kamilo Bresler, činovnik tadašnjeg Ministarstva udružbe. On me je posjetio i tom zgodom obavjestio da u Sisak dolazi veći broj partizansko-srpske djece iz logora u Jasenovcu i Stare Gradiške, pa me zamolio da ga pomognem u radu oko spašavanja te djece i preuzmem brigu oko njihovog koloniziranja u gradu Sisku i okolici, koja je meni dobro poznata, jer sam domaći sin“. Zatim je u nastavku rekao o ustaškom dečjem logoru u Sisku sledeće:
„1) Dječji logor u Sisku započeo je radom dana 3. kolovoza (avgusta) 1942. godine, kada je poslije podne istog dana dovedeno sa raskužene postelje u Sisku oko 1.300 djece iz logora Stare Gradiške. Djeca su bila smještena u nedovršenoj zgradi „Sokolane“ i to veća, a njih oko 200 u dobi do 3 godine, smještena je u samostanskoj zgradi. Ovo su bile prostorije, koje je u tu svrhu bilo voljno staviti na raspolaganje ustaško sresko poglavarstvo…
2) U Sisak je stiglo u svemu u nekoliko transporata, preko 7.000 djece, do kraja listopada (oktobra) 1942. godine. Od te djece uspio sam povratiti roditeljima ili rodbini u roku od 3 mjeseca oko 2.000 djece, kolonizirao sam ih kod dobrovoljnih hranitelja u Sisku i okolnim kotarevima 2.000, a oko 2.000 otpremio sam u Zagreb, radi daljeg smještaja, gdje je o njima vodio brigu drug Bresler.
3) Djeca — zatočenici, bila su sva srpske narodnosti iz kotareva: Bosanska Gradiška, Bos. Novi, Prijedor, Bos. Dubica, Pakrac, Daruvar i Grubišno Polje.
4) Prema popisu, koga sam vodio na temelju „razglednice“ o umrloj djeci, ispostavljenih po gradskom fiziku Dru Eksteinu, pomrlo je u Sisku 1.152 djece (…)
5) Dana 8. siječnja (januara) 1943. godine otpremljena je poslednja grupa djece, njih oko 20, u Zagreb i time je prestalo djelovanje tzv. dječjeg „prihvatilišta“, odnosno logora u Sisku“. (A. Miletić, Koncentracioni logor Jasenovac, knj. III, 568-9).
Tako je bilo u dečjem logoru u Sisku. A evo kako je bilo u dečjem logoru Jastrebarsko (na pola puta Zagreb-Karlovac). Videli smo iz napred navedenog svedočenja Srpkinje Jovanke Marčetić da je u logoru Jastrebarsko bilo tada, avgusta 1942, oko 6.000 dece, najviše iz srpskog Potkozarja, ali i iz drugih krajeva. Prema {71} drugim svedocima, u Jastrebarskom je bilo oko 3.500 dece. Zagrebački rodoljubi sačuvali su kartoteku sa podacima 12.000 kozaračke dece.
U napred pomenutom Imenoslovniku mučeničke dece sa Kozare, Dragoje Lukić iznosi i ovakve podatke o patnjama i umiranjima dece u Jastrebarskom, gde je i on sam kao dete bio ulogoren:
„Ljudi iz okoline Jastrebarskog, Crveni krst i drugi rodoljubi slali su malim taocima hranu, odjeću, obuću. „Milosrdnice“ (rimokatoličke sestre) objeručke su primale te darove ali ih nisu davale djeci. Najljepše namirnice — mlijeko, crnu kafu, kolače — poklanjale su ustašama — čuvarima logora. Časna sestra Gracioza, ekonom, često je u mostarski samostan slala pakete pune namirnica koje su dobrotvori poslali izgladnjeloj djeci. Upraviteljica logora Barta Pulherija naredila je da mlijeko, koje seljaci dovoze za djecu, mora da stoji na suncu sve dok se ne ukiseli, pa ga tek onda dopuštala da se podijeli. — Zašto da hranimo tu banditsku djecu. Pomagati ih znači odgajati ljude koji će nas kasnije klati — govorila je upraviteljica logora i pripadnica „krila časnih sestara milostrdnica“ u Jastrebarskom. Časne sestre su tukle i silile stariju i zdraviju djecu, naročito djevojčice, da idu pjevati u crkvu, da dvore ustaše koji su bili dnevni gosti „milosrdnica“. U tome se naročito isticala časna sestra Božimira. — Ipak, najteže su bile sahrane umrle djece. Odrasli dječaci zakopavali su svoju pomrlu braću i sestre, svoje izdahnule drugove. Neki su mrtvu djecu polagali u sanduke od šećera, nekad u obične velike čamove kištre. Ustaški logornik Mrkušić i časna sestra Barta Pulherija, naredili su da djecu zakopavaju podalje od jastrebarskog groblja.
— „Njih treba dalje, u šumu, da im se mjesto ne zna“ — govorile su neke časne sestre „milosrdnice“.
O ovom umiranju i sahranjivanju dece u logoru Jastrebarskom, sačuvan je i jedan dnevnik mesnog grobara Franje Ilovara, koji je po naređenju časnih sestara danima pokopavao umrlu decu u Jastrebarskom. Na prvoj stranici tog suvoparnog ali vrlo tužnog „dnevnika“ zapisao je da je 22. jula 1942. sahranjeno 107 dece, i dalje svakog dana upisivao je koliko je ukopao muške, a koliko ženske dece, za što je on kao grobar primao platu u kunama. Na kraju je zapisao 26. oktobra 1942: „Ukupno ukopano 768 komada djece“.
Što se pak tiče ponašanja katoličkih sestara prema srpskoj deci u Jastrebarskom, o tome postoji opširno svedočenje Tatjane Marinić (od 15. novembra 1944. pred „Zemaljskom komisijom“ u ZAVNOH-u), inače Hrvatice iz Slavonske Požege, koja je bila upraviteljica škole za nastavnice malih škola (dečjih škola i obdaništa), koja je sa svojih 18 učenica dovedena da radi u logoru Jastrebarsko, tj. da preuzme“negu dece“. Iz njenog opširnog iskaza (objavio ga u celini Antun Miletić, Koncentracioni logor Jasenovac, knj. III, 435-440), koji je veoma potresno svedočanstvo, naročito u pojedinim detaljima, navešćemo samo kraće odlomke:
„Kroz cijeli logor (Jastrebarsko) prošlo je ukupno 3.200 djece. Zadnji je transport došao iz logora u Gornjoj Rijeci, kojim su upravljali ustaše i u kojem su htjeli djecu odgojiti u ustaškom duhu. Od 450 djece koja su došla iz Gornje Rijeke, 250 je bolovalo od tifusa. Pomor djece u Rijeci bio je vrlo velik. Izvršena je sekcija jednog djeteta i ustanovljeno je da je otrovano. To je djete bilo dovezeno iz sabirnog logora u Staroj Gradiški sa ostalom djecom(…) Pošto su u Jastrebarskom preuzele njegu djece sestre svetog {72} Vinka — „bijele“ sestre — koje su došle iz Zagreba, moje su učenice radile samo u Gornjoj Rijeci. Postupak „plavih“ sestara (na čelu kojih je bila već pominjana sestra Pulherija, šogorica ustaškog ministra i doglavnika dr Mile Budaka) prema „bijelim“ sestrama, koje su negovale partizansku djecu, bio je takođe loš. Što se tiče „bijelih“ sestara, ne može se reći da su one općenito i zlonamjerno postupale s djecom. One su primjenjivale one metode na koje su naučile u svojim ustanovama, a te metode, koje su se pokazale lošim u tim ustanovama, bile su naročito štetne u ovom slučaju, gdje se radilo o maloletnoj djeci (…) Odnosni ustaški organ sakupio je sve osoblje (u logoru) i tražio da se djeca odgajaju u ustaškom duhu (…) Oko 500 grobova partizanske (= srpske) djece iza plota Jaskinskog groblja svjedoči o ustaškom postupku prema toj djeci“.
Kolonizacija srpske dece koja su preživela logore
Od preživele srpske i ostale dece, koja su prošla kroz neki od logora Jasenovačkog kompleksa smrti, priličan broj njih koloniziran je, to jest dat je ili uzet je dobrovoljno u domove Hrvata rimokatolika, a neka od dece uzeta su u pojedine rimokatoličke samostane. U tom postupku nesumnjivo je bilo ljudske humanosti i dobrote, ali je neretko to bio i put zatiranja srpskog nacionalnog i verskog identiteta kod te kolonizirane dece. Pojedinačni, kasnije otkriveni slučajevi naknadnog doznavanja svoga porekla i gorke sudbine, tragični su dokazi ovoga što smo rekli.
O kolonizaciji ove srpske dece bez roditelja evo kakvo je pisano svedočanstvo ostavio profesor Kamilo Bresler (koje navodi D. Lukić u pomenutom Imenoslovniku):
„Sjećam se vrlo dobro jednog transporta djece iz okoline Gradiške u Sisku. Istodobno s djecom stiglo je tridesetak seljaka iz okolišnih hrvatskih sela, te me zamolilo da mogu preuzeti djecu na prehranu i odgoj. Rekao sam im neka pričekaju da im izdam besplatnu kartu za prevoz željeznicom. No oni odmahnuše rukom. „Pusti to, gospodine! Mi smo već kupili za brzi vlak, a evo unajmili smo i kola za prevoz od kolodvora.“ Začas se okupila djeca oko tih ljudi, vješajući im se o ruke i kapute vičući: „Povedi i mene, čiko, povedi i mene…“ Otirući si rukavom suze sa tvrdih seljačkih lica, odveli su ti ljudi oko 50 djece izravno iz transporta.
Drugi put okupile su se radi pomoći oko kupanja djece iz primljenog transporta sisačke radnice. Same su teško živjele, ali malo koja je otišla, a da nije povela kući koje od djece. Jedna radnica došla je suznih očiju do mene i rekla mi: „Imam ih petoro kod kuće, pa gdje se nahrani njih 5, neće se osjetiti ni ovo šesto…“ Dok je pritisnuvši djetašce na grudi odlazila iz logora, čuo sam gdje je jedan od ustaških stražara dobacio drugome: „Zapamti ovu dobro…“
Upravo, kada je kolonizacija najbolje krenula, te se već vidjelo da ćemo tim načinom spasiti najveći dio djece, stigne nas udarac sa strane Ustaške nadzorne službe, koja nam zabrani svako dalje koloniziranje djece. Tim se naša prihvatilišta automatski pretvoriše u konc-logore za djecu.
Bilo je slučajeva, kao u kotaru Novska, Sunja i Gradiška, da su ustaški koljači potražili koloniziranu djecu, te ih nakon {73} svih pretrpljenih muka zaklali pred očima hranitelja ili ih odvukli ponovo u logore… Bilo je slučajeva, da su tom prilikom poklali i hranitelje djece… ili ih odvukli u logore.
Prirodno je stoga bilo da su se ljudi bojali otvoreno primati ugroženu djecu. No ljubav prema djeci, patnicima, ipak je bila veća od straha. Stotine, tisuće djece još je kasnije pojedinačno spašeno, zaklonjeno i sakriveno u porodicama na selu i gradu. Kasnije bi ih tek prijavili, ali mnoga do danas nisu prijavljena“. („Borba“ — specijalno izdanje: Dokumenti, februar 1988).
——————————————————————————–
Na završetku ovog martirologijuma Srpske Dece, doživljenog ili preživljenog u Jasenovačkom paklu u adskoj „državi smrti“ Endehaziji, donosimo odlomak iz Memoranduma Srpske Pravoslavne Crkve o zverstvima nad Srbima u NDH, koji obuhvata stradanje Srba samo do polovine 1942. godine, ali u njemu stoje i dva sledeća odeljka o stradanju srpske dece:
„Uništavanje srpske dece (u NDH) vršeno je u istim razmerama (kao i odraslih Srba) i jednako bez ikakva saosećanja. Mirjana Popović iz Kraljevčana, Glina, priča: U selu Buniću zaklali su pred očima Dragana Bunića njegovo troje dece ispod 5 godina, pa onda ženu. — Marija Bogunović iz Livna (svedoči): u selu Prologu bila je samo jedna srpska familija, zvana Epaut; pobili su je u polju. Sutradan nađoše (ustaše) kraj leševa devojčicu od 10 godina, još živu, koja je molila: „Čiko, nemojte me ubijati, ja sam živa!“ Razume se da su je (ustaše) odmah dotukli. — Lazar Brkić i Miloš Kovačević iz Cetingrada, Slunj: U pokolju u Velikoj Kladuši sa vriskom žena i staraca mešao se i vrisak dece. — Gavrilo Šolajić, železničar iz Otoka, Ogulin: Isteraju ustaše u Otoku jednog čoveka da ga ubiju. Za njim pođe, kukajući, njegova žena sa devojčicom od 10 i sinčićem od 4 godine. Jedan ustaša se vrati, ubije iz puške ženu i devojčicu, a mališana nabode na bajonet i ponese na ramenu. Kad stiže do oca baci mu dete pred noge. Tek onda ubi i njega. — Marija Bogunović i Ruža Kozomora iz Livea: Detetu od 3 meseca učiteljice Angele Dakić otsekli su glavu i bacili je majci u krilo. — Dane Obradović, sveštenik iz Ličkog Osika, i Adam Bijelić, gimnazista iz Vrgin Mosta: Mile Bajić, zemljoradnik iz Gabrića, vrativši se iz šume kući našao je pod crepuljom (sačem) svoje šestomesečno dete ispečeno. Za vreme opšteg pokolja (Srba) u Divoselu (Lika), 2. avgusta 1941. ustaše su ispekli dvoje dece na ražnju. — Mirjana Popović iz Kraljevčana: U selu Jošanica, Glina, za vreme pokolja (Srba) zaklano je i sedmoro dece i ostavljeno pred crkvom. U Velikom Šušnjaru spalili su 25 dece u jednom senjaku. — Na sve strane svedoci nabrajaju primere gnusnog silovanja devojčica od 15, 14, 13, pa i 10 godina; od primera ćemo da poštedimo čitaoce.
Novi Janičari. Posle toga, negde 1942, ustaše su dobili instrukcije da sitniju srpsku decu oduzimaju od majki i šalju u posebne za to određene logore. Žene su ionako odvajane u transportima od muškaraca; sada se i sitna deca oduzimaju na pojedinim stanicama od majki. Cilj je bio pokatoličiti i pohrvatiti svu decu, koja još ne znaju čija su i odakle su. Upravo zato, da tajanstvenost bude veća, nisu svu decu oduzimali na istoj stanici u putu, nego recimo ovde jedno, onde jedno, da i one bolničarke koje decu {74} primaju ne bi mogle docnije dati mnogo podataka. Jovanka Marčetić, domaćica iz Prijedora, kazuje kako su njenoj snahi Radmili Kantar ustaše oduzele trogodišnjeg sinčića Mladena u avgustu 1942. na jednoj stanici između Jasenovca i Slavonske Požege. Ova nekako čuje da je dete u logoru u Jastrebarskom, u barakama gde je pre bila italijanska vojska. Ona ode tamo i nađe mališana polumrtva od gladi, i nekako ga na prevaru izvadi. U logoru je bilo 6.000 srpske dečice. Svakog dana ih je umiralo od gladi i bolesti po 50-70. Odatle su ih razvodili u razne zavode u Zagrebu, Sisku, Đakovu itd., i kod katoličkih familija. Po drugim glasovima, za vreme nemačko-mađarsko-hrvatske kaznene ekspedicije u Bosni, negde u leto (1942), pri čemu su evakuisana i sa zemljom sravnjena cela srpska naselja, sakupili su bili s raznih strana u konvoje do 9.000 srpske dece. Od toga broja izginulo je putem od gladi, zime i bolesti oko 5.000 dece, a svega oko 4.000 stiglo u Zagreb, te predato raznim katoličkim ustanovama.
Kako vidite, vraćaju se metode turskog kupljenja janičara. Ali koliko jezovitije! U stvari, i posle najpunije pobede nad zverovima, teško je naći način po kome će, posle toliko vremena, nesrećne majke pronaći i prepoznati svoju decu. Što je gore od smrti, nesrećne roditelje mučiće neizvesnost jesu li njihova oduzeta deca negde živa ili nisu, ukoliko, razume se, i oni sami (roditelji) ne budu mrtvi“. (Arhiv Sv. Sinoda za 1941-45)